مدتی است که شهروندان ایرانی برای تزریق واکسن کرونا دچار تردید شده و میان واکسن های موجود در کشور در حال جست و جو برای انتخاب واکسن بهتر هستند، این در حالی است که به زعم بسیاری از متخصصانT در شرایط فعلی بهترین واکسن، در دسترس‌ترین واکسن کووید-۱۹ است، در صورت دسترسی به واکسن کرونا و قرار گرفتن در گروه‌های دارای اولویت واکسن، در استفاده از آن تردید نشود.
با این همه، همچنان یکی از سوال های مهم مردم در گوگل این است که کدام واکسن بهتر است؟ به ویژه برای شهروندان تفاوت و بهتر بودن یکی از واکسن های سینوفارم و یا آسترازنکا مهم است.
در ادامه در این باره توضیحات مبسوطی ارائه می شود: اکنون مهم‌ترین و موثرترین شیوه کنترل و مبارزه با کووید-۱۹ در دنیا، استفاده از واکسن است. واکسن‌هایی که برای جلوگیری از بیماری کووید-۱۹ استفاده می‌شوند، کمک می‌کنند که سیستم ایمنی بدن ما این ویروس را تشخیص داده و در صورت قرار گرفتن در معرض آن، آمادگی لازم را برای مبارزه، جلوگیری از بیماری‌زایی و یا ابتلا به فرم‌های شدید بیماری داشته باشد.
چه واکسن‌هایی در ایران تزریق می‌شود؟
واکسن‌های آسترازنکا، اسپوتنیک‌وی، بهارات و واکسن چینی؛ چهار واکسنی هستند که اکنون به ایرانیان دارای اولویت تزریق می‌شوند تا آن‌ها را در برابر پاندمی قرن ایمن کند. در ادامه این مطلب واکسن‌های سینوفارم و آسترازنکا را به صورت مجزا بررسی می‌کنیم، تا توانسته باشیم در حد بضاعت پاسخ سوال ترند شده شهروندان را در گوگل داده باشیم.
* واکسن سینوفارم
واکسن سینوفارم ساخت کجاست؟
واکسن «سینوفارم» توسط کشور چین ساخته و به بازار عرضه شده است. در اوایل سال ۲۰۲۰ موسسه زیستی بیجینگ و شرکت دولتی سینوفارم چین اقدام به تولید واکسن کووید-۱۹ به نام BBIBP-CorV کردند. در ماه ژوئن همین سال محققان گزارش کردند که این واکسن نتایج امیدوارکننده‌ای در میمون‌های ایجاد می‌کند.
بعد از آن نتایج کارآزمایی‌های بالینی فاز یک و دو نیز نشان داد که واکسن هیچ عارضه جانبی جدی ایجاد نمی‌کند و این در حالی است که در افراد دریافت‌کننده واکسن آنتی‌بادی علیه کووید-۱۹ ایجاد می‌شود. در ماه جولای نیز کارآزمایی بالینی فاز سه در امارات متحده عربی، مراکش و پرو آغاز شد و در نهایت در ماه می ۲۰۲۱ توسط سازمان جهانی بهداشت تاییدیه دریافت کرد.
در تاریخ ۲۹ ژانویه مجارستان به عنوان اولین کشور اروپایی استفاده از این واکسن را مجاز دانست و اعلام کرد که از واکسن چینی استفاده می‌کند و در حال حاضر بیش از ۴۰ کشور مجوز استفاده اضطراری از واکسن سینوفارم را صادر کرده‌اند.
واکسن سینوفارم چگونه ساخته شده؟
واکسن سینوفارم از نوع واکسن غیرفعال‌شده ویروس کووید-۱۹ است. برای ساخت آن ابتدا ویروس بر روی کشت سلولی (Vero Cell) تکثیر شده و پس از غیر فعال‌سازی ویروس و عملیات تغلیظ و خالص‌سازی، با استفاده از ادجوانت آلومینیوم به شکل مایع واکسن تبدیل شده است.
واکسن سینوفارم چند نوع است؟
واکسن سینوفارم چین دو نوع است. یکی از واکسن‌ها در پکن و نوع دیگر آن در ووهان تولید و ارزیابی می‌شوند. از آن‌جایی که در ایران واکسن سینوفارم پکن وارد شده است. گزاره‌برگ کمیته ساماندهی تحقیقات کووید-۱۹ در مورد واکسن سینوفارم پکن است.
کاربرد واکسن سینوفارم در گروه‌های سنی
این واکسن برای افراد بالای ۱۸ سال کاربرد دارد. هرچند در بروشور واکسن ذکر شده است که برای گروه‌های بالاتر از ۱۸ سال قابل استفاده است، با توجه به محدود بودن حجم نمونه در سالمندان در نتایج کارآزمایی اولیه منتشرشده در ابتدا و تا زمان دریافت اطلاعات تکمیلی، توصیه به استفاده این واکسن در گروه سنی ۱۸ تا ۶۰ سال شده بود، ولی اکنون در همه گروه‌های سنی بالای ۱۸ سال استفاده می‌شود.
عوارض جانبی واکسن سینوفارم
در مطالعات بالینی، عوارض شدید با این واکسن گزارش نشده است. شایع‌ترین عارضه، درد در محل تزریق بوده است که بالاتر از ۱۰ درصد گیرندگان واکسن این علایم را نشان داده‌اند و در کل بین یک تا ۱۰ درصد از گیرندگان واکسن نیز سایر علایم مانند تب موقت، احساس ضعف، سردرد، اسهال، قرمزی، سفتی، تورم و خارش محل تزریق داشتند. راش جلدی در محل تزریق، تهوع و استفراغ، خارش در محل‌های غیر از تزریق، درد عضلانی، درد مفاصل، خواب آلودگی و گیجی از عوارض ناشایع بعد از تزریق واکسن بوده که حدودا بین یک در هزار تا یک درصد گیرندگان واکسن را شامل شده است.
موارد منع دریافت واکسن سینوفارم
– اشخاصی که سابقه آلرژی به این واکسن و یا هر یک از اجزای تشکیل‌دهنده آن را دارند؛ اشخاصی که سابقه واکنش‌های افزایش حساسیتی (Hypersensitivity) و یا بیماری‌های مزمن شدید دارند؛ اشخاصی که دچار بیماری حاد متوسط تا شدید با یا بدون تب هستند تا زمان بهبودی ممنوعیت مصرف دارند.
هشدار‌های اختصاصی
– تزریق داخل عروقی واکسن اکیدا ممنوع است؛ هنگام تزریق واکسن باید دارو‌های درمان آنافیلاکسی مانند اپی‌نفرین برای درمان واقعه احتمالی در دسترس باشند.
– افراد دریافت‌کننده واکسن باید تا ۳۰ دقیقه بعد از تزریق در دسترس بوده و در مرکز تزریق‌کننده بمانند.
موارد احتیاط در مصرف
– در صورت وجود اختلالات انعقادی و یا کاهش پلاکت‌های خون به دلیل خطر خون‌ریزی محل تزریق، باید احتیاط شود. در افراد با ضعف سیستم ایمنی و یا افراد دریافت‌کننده دارو‌های تضعیف سیستم ایمنی (مانند بیماران مبتلا به سرطانی که در حال دریافت شیمی‌درمانی هستند) ممکن است پاسخ سیستم ایمنی به واکسن کاهش یابد. در این شرایط اگر امکان محافظت فرد با سایر روش‌های پیشگیری وجود دارد، می‌توان واکسیناسیون را تا پایان دوره مصرف دارو‌ها به تعویق انداخت. در افرادی با ضعف مزمن سیستم ایمنی، واکسیناسیون توصیه می‌شود؛ هرچند شاید پاسخ ایمنی کم‌تر باشد.
– در موارد صرع کنترل‌نشده و یا بیماری‌های عصبی پیش‌رونده و افرادیکه سابقه ابتلا به «گیلن‌باره» داشته‌اند، حتما نظر پزشک معالج پیش از دریافت واکسن پرسش شود.
– در مورد تداخل دارویی با سایر دارو‌ها هنوز مطالعات معتبر انجام نشده است
اثربخشی سینوفارم
بررسی اثربخشی واکسن سینوفارم در برابر واریانت‌های کووید-۱۹ نشان داده است که این واکسن در برابر واریانت انگلیس (B.۱.۱.۷) موثر است. در برابر واریانت آفریقای جنوبی (B.۱.۳۵۱) تا حدودی موثر است و این واریانت حدود ۲.۵ تا ۳.۳ برابر مقاوم‌تر از ویروس اصلی نسبت به واکسن است. در خصوص اثربخشی واکسن سینوفارم در برابر واریانت هند (B.۱.۶۱۷) در حال حاضر هیچ شواهدی وجود ندارد که نشان دهند، واکسن‌های تاییدشده علیه آن موثر نیستند. پژوهشگران معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت و کمیته ساماندهی تحقیقات کووید-۱۹ در گزاره برگ «واکسن سینوفارم» عنوان کرده‌اند که این واکسن یکی از واکسن‌های مصرفی در ایران است و با توجه به تفاوت آن با واکسن‌های دیگر از نظر پلتفورم استفاده شده (ویروس غیرفعال)، می‌تواند منع مصرف کمتری داشته باشد.
تعداد زیاد کشور‌های مصرف‌کننده و استفاده زیاد از این واکسن، آن را به یکی از واکسن‌های پرمصرف در دنیا تبدیل کرده است.
* واکسن آسترازنکا
واکسن آسترازنکا یکی از واکسن‌های کووید-۱۹ است که تایید اضطراری توسط ۵۵ کشور را گرفته است. پژوهشگران کمیته کشوری ساماندهی تحقیقات کووید-۱۹، در یک گزاره‌برگ تحقیقاتی، شواهد به‌دست آمده در مورد واکسن آسترازنکا را بررسی کردند و مشخص شد که مزایای این واکسن بسیار بیشتر از خطرات احتمالی، اندک و غیر قطعی آن است.
اقداماتی که در گذشته برای تهیه واکسن علیه بیماری‌های کروناویروسی مانند SARS و MERS انجام شده بود، اطلاعاتی را در اختیار ساختار و عملکرد کروناویروس‌ها در اختیار پژوهشگران قرار داده بود و این اطلاعات به آن‌ها کمک کرد تا با سرعتی بالاتر از حد معمول، واکسن‌هایی متعدد و نوآورانه برای مقابله با کووید-۱۹ طراحی و تولید کنند.
در این گزارش آمده است که تا تاریخ ۲۰ آوریل ۲۰۲۱ (۳۱ فروردین ۱۴۰۰) تعداد ۸۸ واکسن پیشنهادی در دنیا در مرحله کارآزمایی بالینی هستند. ۵ واکسن در فاز‌های اول و دوم، ۲۸ واکسن در فاز‌های دوم و سوم و شش واکسن در فاز چهارم هستند. در فاز سوم چندین واکسن دارای تاثیر ۹۵ درصدی در جلوگیری از ابتلا به کووید-۱۹ بوده‌اند.
واکسن آسترازنکا ساخت کجاست؟
واکسن آسترازنکا با همکاری دانشگاه آکسفورد و شرکت انگلستانی-سوئدی آسترازنکا تولید می‌شود. این واکسن در کشور‌های کره جنوبی و هند نیز تولید می‌شود. فاز سوم این واکسن که مهم‌ترین مرحله آزمایشی است با مشارکت چند هزار نفر در کشور‌های مختلف انجام شده‌است.انگلستان و آرژانتین اولین کشور‌هایی بودند که در تاریخ ۳۰ دسامبر به واکسن آسترازنکا مجوز تزریق اضطراری دادند و از آن زمان تعداد دیگری از کشورها نیز این کار را انجام دادند. در ۱۶ فوریه نیز سازمان جهانی بهداشت واکسن را برای استفاده اضطراری در بزرگسالان ۱۸ سال و بالاتر توصیه کرد. در مارس نیز کوواکس تحویل میلیون‌ها دوز از این واکسن را به کشور‌های با درآمد کم و متوسط آغاز کرد.
اثربخشی واکسن آسترازنکا
بنا بر اعلام دانشگاه علوم پزشکی تهران، اثربخشی واکسن آسترازنکا علیه ابتلا به بیماری علامت‌دار کووید-۱۹ در بررسی اولیه سازمان جهانی بهداشت در فوریه ۲۰۲۱، برابر ۶۳ درصد ذکر شده است؛ هر چند با افزایش فاصله نوبت اول و دوم از چهار هفته به ۱۲ هفته، اثربخشی بالاتر و تا ۷۹ درصد نیز اعلام شده است.
این واکسن تاییدیه مصرف در برزیل را دارد و در ۵۳ کشور دیگر از جمله در اتحادیه اروپا و … و همچنین سازمان جهانی بهداشت مجوز مصرف اضطراری دارد.
نتایج تحلیل موقت کارآزمایی بالینی که با بیش از ۳۲ هزار شرکت‌کننده در ایالات متحده آمریکا انجام شد، نشان داد که این واکسن به میزان ۸۰ درصد در شرکت‌کنندگان ۶۵ سال به بالا اثربخشی داشته که بیشتر از اثربخشی گزارش‌شده در مطالعات قبلی است.
عوارض خاص آسترازنکا
پس از این‌که میلیون‌ها تن واکسن را دریافت کردند، نگرانی‌های جدیدی ایجاد شد. در تاریخ ۱۵ آوریل دانمارک استفاده از واکسن را متوقف کرد. همچنین تعدادی از کشور‌های اروپایی و سایر کشورها، پس از گزارش ایجاد لخته خون در تعدادی از استفاده‌کنندان واکسن، استفاده از این واکسن را متوقف کردند. اما آژانس دارویی اروپا این موارد را بررسی کرد و تشخیص داد که واکسن ایمن بوده است و هیچ دلیلی وجود ندارد که ثابت کند واکسیناسیون باعث ایجاد این شرایط شده باشد.طبق گفته عالی‌ترین رگولاتوری دارو در اروپا؛ تشکیل لخته خون در اثر واکسن اتفاق بسیار نادری است و بر اساس شواهد، فواید واکسن بیشتر از خطر عوارض جانبی آن است.
فواید آسترازنکا بیشتر از خطرات آن است
پس از این گزارش ها، فرانسه برای افراد ۵۵ سال و بالاتر تزریق واکسن آسترازنکا را از سر گرفت. در تحقیقی که توسط دو نهاد نظارتی انگلستان و اروپا انجام‌شده، عوارض تزریق واکسن آسترازنکا نادر و یک مورد لخته خونی در هر ۲۵۰ هزار نفر و یک مرگ در یک میلیون نفر بوده است. همچنین در این مطالعه میزان فواید واکسن در برابر خطر آن محاسبه شد و نتایج نشان داد که فواید واکسیناسیون این واکسن بیشتر از خطرات آن است.پژوهشگران کمیته کشوری تحقیقات کووید -۱۹ می‌گویند که تا ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۰ در ۵۵ کشور دنیا واکسن آسترازنکا مجوز مصرف دارد و مصرف آن نیز استمرار دارد. به همین دلیل علی‌رغم این‌که شک و تردید اندکی نسبت به عارضه بسیار نادر ایجاد لخته خون وجود دارد؛ واکسیناسیون با این واکسن مزایای فراوانی دارد و باعث جلوگیری از بیماری و بستری شدن در بخش مراقبت‌های ویژه و کاهش چرخه ویروس در جامعه با افزایش افراد ایمن می‌شود. بنابر این؛ مصرف و مزایای این واکسن بسیار بیشتر از خطرات احتمالی، اندک و غیر قطعی آن است.
ظاهر و محتویات ویال واکسن ۱۹-COVID آسترازنکا
محلول قابل تزریق این واکسن، محلول بی رنگ متمایل به قهوه‌ای کمرنگ، شفاف تا کمی مات و فاقد ذرات معلق است. ویال‌های ۱۰ دز (۵ میلی) این واکسن در بسته‌های ۱۰ تایی (۱۰۰ دوزی) قرار دارند.
موارد ممنوعیت استفاده از واکسن آسترازنکا
باید توجه کرد که موارد ممنوعیت مصرف واکسن کرونای آسترازنکا به شرح زیر است: وجود سابقه واکنش حساسیتی شدید (آنافیلاکسی) به دوز قبلی یا ترکیبات این واکسن. بهتر است افرادی که سابقه واکنش آنافیلاکسی با سایر فراورده‌های غذایی یا دارویی داشته‌اند نیز از دریافت این واکسن خودداری کنند.
– در عین حال به جهت احتیاط از نظر بروز آنافیلاکسی، توصیه می‌شود همه افراد واکسینه شده حداقل ۱۵ دقیقه در مرکز دریافت واکسن بمانند.
– در صورت وجود تب بالای ۳۸ درجه دریافت واکسن باید به تعویق افتد و فرد از نظر ابتلا به سایر بیماری‌ها از جمله کووید-۱۹ بررسی شود.
– باید توجه کرد که وجود بیماری‌های خفیف منع دریافت واکسن نیست.
استفاده در موارد خاص
گروه‌های سنی بالای ۱۸ سال: سازمان بهداشت جهانی استفاده از این واکسن را برای همه گروه‌های سنی بالای ۱۸ سال مجوز مصرف اضطراری داده است. البته در ماه‌های اخیر موارد نادری از بروز عارضه ایجاد لخته خون در سیستم وریدی بدن (از جمله عروق مغزی) سبب نگرانی و قطع برنامه واکسیناسیون در معدودی از کشورها شده یا برخی کشورها محدوده سنی برای استفاده واکسن قرار داده‌اند.گرچه رابطه علیتی عارضه یاد شده با واکسن هنوز اثبات نشده است، بروز آن در زنان و در سنین زیر ۶۵ سال بیشتر گزارش شده است.
در عین حال بروز این عارضه نادر، حدود چهار در یک میلیون فرد واکسینه شده برآورد شده است. این عارضه عموما چهار تا ۲۸ روز بعد رخ داده است. میزان بروز این عارضه بعد از ابتلا به بیماری کووید-۱۹ بیش از هزار برابر بیشتر از احتمال بروز بعد از واکسن است.
بنابراین، با توجه به فواید بسیار دریافت واکسن در مقایسه با ریسک این عارضه نادر، استفاده از این واکسن برای همه گروه‌های سنی بالای ۱۸ سال از سوی وزارت بهداشت توصیه شده است.
نکته مورد توجه در واکسن آسترازنکا این است که اگر بیماری خونریزی‌دهنده یا مبتلا به اختلال انعقادی (هموفیلی) دارید یا دارو‌های رقیق کننده خون (ضدانعقادی) استفاده می‌کنید؛ واکسیناسیون باید در ساعت‌های اول بعد از دریافت فاکتور‌های انعقادی انجام شود. بعد از تزریق واکسن هم محل حدود ۳۰ دقیقه تحت فشار قرار داده شود.
شرایط استفاده از واکسن آسترازنکا در مادران باردار، شیرده و مبتلایان به اچ آی وی
– استفاده از واکسن آسترازنکا در دوران بارداریزنان باردار در معرض ابتلا به فرم شدیدتر بیماری کووید-۱۹ هستند و میزان زایمان زودرس نیز با بیماری افزایش می‌یابد. هر چند اطلاعات کافی در مورد تجویز این واکسن در دوران بارداری هنوز در دسترس نیست، باید توجه داشت که واکسن از نوع غیر تکثیر شونده است. در حال حاضر توصیه می‌شود خانم‌های باردار که در ریسک بالای ابتلا (مانند کارکنان بهداشتی درمانی) یا عوارض ابتلا به بیماری (دارای بیماری زمینه ای) هستند، واکسن را دریافت کنند.
باید توجه کرد که قبل از واکسیناسیون نیاز به تست بررسی بارداری نیست و همچنین تاخیر در بارداری به دلیل واکسیناسیون با این واکسن توسط سازمان جهانی بهداشت توصیه نمی‌شود.
– استفاده از واکسن آسترازنکا در دوران شیردهی
هنوز مشخص نیست که واکسن در شیر ترشح می‌شود یا خیر، اما به دلیل ماهیت غیر تکثیر شونده واکسن توصیه می‌شود. آن دسته از زنان که فرزندشان را شیر می‌دهند اگر در ریسک بالای ابتلا (مانند کارکنان بهداشتی درمانی) یا عوارض ابتلا به بیماری (دارای بیماری زمینه ای) هستند، واکسینه شده و نیازی به قطع شیردهی پس از واکسیناسیون ندارند.
– استفاده از واکسن آسترازنکا در موارد ضعف سیستم ایمنی
با توجه به ماهیت واکسن که ویروس غیر تکثیر شونده است؛ بنابراین چنانچه افراد HIV مثبت، افراد با ضعف سیستم ایمنی و یا افراد دچار بیماری‌های اتوایمیون جزو گروه‌های اولویت‌دار، در ریسک بالای ابتلا (مانند کارکنان بهداشتی درمانی) یا عوارض ابتلا به بیماری (دارای بیماری زمینه ای) هستند، واکسینه شوند.
همچنین توصیه می‌شود افرادیکه ایمونوگلوبولین و یا آنتی بادی منوکلونال دریافت کرده‌اند تا ۹۰ روز بعد از دریافت این فراورده‌ها، واکسن را به تعویق بیندازند تا از تداخل واکنش سیستم ایمنی جلوگیری شود.
– اثر واکسن بر رانندگی و کار با ماشین آلات
باید توجه کرد که واکسن ۱۹-COVID آسترازنکا هیچ اثر شناخته شده‌ای بر توانایی رانندگی و کار با ماشین آلات ندارد، اما عوارض جانبی لیست شده، ممکن است بر توانایی شما در رانندگی و کار با ماشین‌آلات تاثیر گذار باشد. اگر بعد از تزریق این واکسن، احساس ناخوشی می‌کنید از رانندگی و کار با ماشین آلات بپرهیزید.
– نحوه دریافت واکسن ۱۹-COVID آسترازنکا:
واکسن ۱۹-COVID آسترازنکا به صورت تزریق عضلانی معمول در قست فوقانی بازو (عضله دلتویید) تزریق می‌شود. این واکسن در دو نوبت به فاصله ۱۲ هفته توصیه می‌شود. واکسن نوبت اول و دوم دقیقا یکسان هستند و در صورت تاخیر تزریق در اولین فرصت توصیه می‌شود که تزریق گردد. مانند سایر واکسن‌ها برای اطمینان از ایجاد حداکثر اثربخشی واکسن دریافت هر دو نوبت طبق جدول زمانی، الزامی است مگر افرادی که منع دریافت نوبت دوم را داشته باشند. مانند افرادی که به دوز اول واکنش آنافیلاکسی می‌دهند. در صورت تزریق واکسن ۱۹-COVID آسترازنکا در نوبت اول، از همان واکسن (و نه هیچ واکسن دیگری) باید برای تکمیل واکسیناسیون در دوز دوم استفاده کرد. البته ممکن است که بتوان از واکسن با برند تجاری کویشیلد که Covishield واکسن آسترازنکای تولید شده توسط موسسه سرم هند است، برای دوز دوم استفاده کرد. باید توجه کرد که حداقل فاصله بین دریافت این واکسن و سایر واکسن‌ها ۱۴ روز است.
عوارض جانبی احتمالی آسترازنکا
مانند هر داروی دیگر، این فرآورده نیز عوارض جانبی دارد، که البته همه به آن دچار نمی‌شوند. در مطالعات بالینی انجام شده، تمام عوارض جانبی مشاهده شده،خفیف تا متوسط بوده و در عرض چند روز برطرف شدند. در صورت مشاهده هرگونه عوارض جانبی خارج از لیست حتما به پزشک، داروساز یا پرستار خود اطلاع دهید. در صورت نیاز به دارو‌های مسکن درد یا تب نیز می‌توانید از دارو‌های حاوی استامینوفن استفاده کنید.
عوارض بسیار شایع عبارتند از؛
– عوارض موضعی مانند درد، گرمی و خارش محل تزریق
– احساس کسالت عمومی، احساس خستگی و سرگیجه
– تب و لرز
– سردرد
– تهوع
– درد مفاصل یا عضلات.
نحوه نگهداری واکسن آسترازنکا
واکسن ۱۹-COVID آسترازنکا که تاریخ انقضا آن گذشته نباید مصرف شود. تاریخ انقضا روی کارتن واکسن نوشته می‌شود و منظور آخرین روز ماه ذکر شده است. این واکسن باید در دمای دو تا هشت درجه سانتی‌گراد نگهداری و از یخ زدگی محافظت شود. به منظور محافظت از نور، ویال‌ها را داخل بسته‌بندی کارتنی نگهداری کنید. واکسن فاقد هرگونه مواد نگهدارنده می‌باشد.پس از باز کردن ویال باید حداکثر در مدت زمان شش ساعت مصرف و تا آن زمان باید در دمای ۸-۲ درجه نگهداری شود. محتویات باقیمانده پس از این زمان باید دور ریخته شود.
باید واکسن را از نظر ظاهری بررسی و در صورت وجود تغییر رنگ یا وجود هرگونه ذرات معلق از استفاده واکسن خودداری کرده و باید ویال امحا شود. از تکان دادن محکم ویال خودداری شود. هر ۵.۰ ML واکسن باید توسط سرنگ به صورت داخل عضلانی در ناحیه عضله دلتوئید بازوی دست غیر غالب فرد، تزریق شده و برای هر تزریق از سرنگ و سرسوزن استریل و جداگانه برای هر فرد استفاده شود.
منبع: تابناک
فقط فایزر ی که مسئولین زدن بقیه کشک
نحوه تولید سینوفارم را گفتی اما استرازانکا را نگفتی