مقایسه طول دوران سربازی در کشورهای دیگر

خدمت نظام وظیفه در ایران  ۹۰ سال سابقه دارد. اما سربازی در دیگر کشورها اجباری نیست و اگر هم باشد در برخی از کشورها، دوره بسیار کوتاه‌تری دارد. بنابراین ایران یکی از کشورهایی است که سربازی در آن اجباری است و طول دوره آن هم طولانی است.

نخستین کسی که خدمت نظام وظیفه عمومی را در ایران به یک قانون تبدیل کرد، رضا شاه پهلوی بود. زمانی که او به قدرت رسید، ایران درگیرِ وضعیتی آشوبناک بود و دولتِ مرکزی نیز ارتشی حرفه‌ای نداشت. به همین جهت، الگویِ برخی دولت‌های اروپایی در بسیجِ اجباری جوانان برای جنگ جهانی اول (و جنگ‌هایی در دهه‌های پیش‌تر)، به مذاق شاه پهلوی خوش آمد.

با این همه، سربازی اجباری یا بسیج عمومیِ شهروندان برای شرکت در جنگ، رخدادی کاملا تازه در تاریخ جهان است و به پیدایش دولت-ملت (nation-state) بر می‌گردد. در قرون گذشته، تدارک یک ارتش، در بیشتر نقاط جهان، معمولا با پرداخت هزینه از سوی فرماندهان یا وعده سهم‌بری از غنائم در صورت پیروزی در جنگ همراه بود. (واژه «مزدور» در زبانِ فارسی به همین موضوع اشاره دارد.)

۱۱ سال سربازی اجباری در کره شمالی!

سربازی اجباری یک واقعیت در بسیاری از کشورهای جهان است. اما اگر بنا به مقایسه باشد، شهروندان کشورهای مختلف هر کدام چه مدت به خدمت سربازی می‌روند؟ شاید بد نباشد که با شگفت‌انگیزترین مثال شروع کنیم: کره شمالی. خدمت سربازیِ اجباری در کره شمالی، طولانی‌ترین در جهان است که تقریبا تمام دوره جوانی افراد را از آنها می‌گیرد.

در کره شمالی مردان ۱۱ سال و زنان ۷ سال خدمت سربازی دارند و باید از ۱۷ سالگی برای این دوره آماده باشند. از آن سو، هر چند مردان همه باید به سربازی بروند، در مورد زنان، سربازی عمومیت ندارد و معمولا تنها ۱۰ درصد از زنان به خدمت سربازی فراخوانده می‌شوند.

ایران، ترکیه، مصر و در یک کلام، خاورمیانه

اما از مثالِ کاریکاتورگونه کره شمالی که بگذریم، شهروندان کدام کشورهای دیگر باید به خدمت سربازی اجباری بروند؟ نگاه به فهرست این کشورها نشان می‌دهد که عمده آنها در منطقه خاورمیانه قرار دارند و چند کشوری هم در قاره آفریقا و دیگر نقاط جهان، خدمت وظیفه عمومی دارند.

در منطقه خاورمیانه، مردان ترکیه‌ای در فاصله سنین ۲۰ تا ۴۱ سالگی مشمول خدمت نظام وظیفه می‌شوند و هر چند در سال‌های اخیر انتقاداتی در مورد این نظام وجود داشته، قوانین مرتبط با آن هنوز هم موجود هستند و صرفا طول دوره خدمت سربازی در این کشور کاهش پیدا کرده است. (در کمترین حالت حدود ۱۲ ماه)

در کشورهایی مانند جمهوری‌آذربایجان، سربازی یک دوره یک ساله است. دولت ارمنستان، کشور همسایه جمهوری‌آذربایجان هم برای همه مردان در فاصله سنی ۱۸ سال تا ۲۷ سال سربازی اجباری دو ساله در نظر گرفته است.

در آن سوی آسیا هم کشوری توسعه‌یافته واقع شده که کماکان، قوانینی سخت‌گیرانه در مورد خدمت نظام وظیفه دارد: کره جنوبی. تمام مردان کره جنوبی باید بین ۱۸ تا ۳۶ ماه سربازی اجباری را از سر بگذارنند و البته مشابه ایران، موارد استثنایی هم برای معافیت وجود دارد.

کشورهایی مانند ایران، سوریه، ویتنام، ونزوئلا، بلاروس، تونس و مراکش هم سربازی اجباری دارند. سربازی در برخی کشورهای اروپایی همچون یونان، سوئد و استونی هم وجود دارد، اما اصولا مدت زمان آن بسیار کوتاه‌تر است.

اقتصاد چگونه با خدمت سربازی گره می‌خورد؟

اما فارغ از اینکه خدمت سربازی اجباری در کدام کشورهای دنیا در جریان است و یا سابقه آن چیست، آیا می‌توان بین خدمت سربازی و اقتصاد رابطه‌ای پیدا کرد؟ نخست اینکه بررسی کشورهایی که هنوز هم قوانینی در مورد خدمت نظام وظیفه دارند، نشان می‌دهد که میزان و سطح این دوره در آن جامعه، نسبتی مستقیم با وجود یا عدم تهدیداتِ نظامی علیه آن جامعه دارد.

به عنوانِ نمونه، توجیه دولت اسرائیل (رژیم اشغالگر قدس) برای تداوم خدمت سربازی این است که به دلیل تهدیدات پیرامونی، نیاز به آشنایی همگانی با شرایط نظامی وجود دارد. دولت کره جنوبی هم از دهه ۱۹۵۰ میلادی که شبه‌جزیره کره به دو کشور کره شمالی و کره جنوبی تقسیم شد، در یک حالتِ آماده‌باش کامل قرار دارد و تهدیدِ دولتِ کمونیستیِ کره شمالی را به عنوان بهانه‌ای برای فراخواندن مردان کره‌ای به سربازی مورد استفاده قرار می‌دهد.

دولت‌هایِ دو کشور جمهوری‌آذربایجان و ارمنستان هم به دلیل اختلافات مرزی که دست‌کم ۳ دهه ادامه داشته و همین اواخر به درگیری‌های سنگین نظامی میان دو کشور هم ختم شده، سربازی اجباری را به عنوان عاملی برای آماده‌باش در مقابل رقیب در نظر داشته‌اند.

اما جدا از این‌ها، سربازی اجباری چه کمکی به اقتصاد کشورهایی می‌کند که همچنان این نهادِ اجتماعی-نظامی را حفظ کرده‌اند؟ ساده‌ترین پاسخ، استفاده از نیروی کار به قیمت پایین است. در بیشتر کشورهایی که در بالا به آنها اشاره شد، استفاده از نیروی کار جوانان در حوزه نظامی (و یا صنایع وابسته به آنها) در واقع این امکان را به دولت‌ها می‌دهد که از نیروی کار با قیمتی بسیار پایین‌تر از قیمت رقابتی در بازار استفاده کنند.

به عنوان نمونه، در ایران هم در حالی که قوانینی برای حقوق سربازان وظیفه وجود دارد (بین ۶۰ تا ۹۰ درصد از حداقل حقوقِ رسمیِ دولتی) تنها در ماه‌های اخیر بوده که دریافتی سربازان وظیفه به شکلی قابل توجه افزایش پیدا کرده و با این همه، هنوز هم با حداقل حقوق مصوب توسط دولت، فاصله دارد.

 سربازی اجباری و رشد اقتصادی کمتر؟

در مقابل، کسانی هم هستند که می‌گویند این شکل از استفاده از نیروی کار جوانان، در واقع بر خلاف اصل «مزیت نسبی» و «تخصص‌گرایی» در اقتصاد است. جالب اینکه این شکل از انتقاد حتی توسط پدر اقتصاد مدرن، «آدام اسمیت» هم مطرح شده بود.

اسمیت می‌گفت فراخواندن همه جوانان به خدمت سربازی، در واقع به معنی هدر دادن توانایی‌های مختلف آنها است، چرا که اگر هر کسی در موقعیتی کار کند که در آن تخصص بهتری دارد، نفعِ عمومیِ جامعه هم بالاتر خواهد بود.

جالب اینکه بررسی‌هایِ اقتصادیِ مشابه و جدید هم همین موضوع را تایید می‌کنند و حتی نشان می‌دهند که کشورهایی که سربازی اجباری دارند، در مقایسه با کشورهای دیگر رشد اقتصادی کمتری را تجربه می‌کنند.

برخی پژوهش‌های دانشگاهی نشان می‌دهند که سربازی اجباری می‌تواند در نهایت به ضرر اقتصاد تمام شود.

به عنوان نمونه، یک پژوهش دانشگاهی نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های ۱۹۶۰ تا ۲۰۰۰ میلادی، تولید ناخالص داخلیِ آن دسته از کشورهای حوزه OECD (سازمان همکاری و توسعه اقتصادی) که سربازی اجباری داشته‌اند، در مقایسه با کشورهای دیگرِ این فهرست که فاقد سربازی اجباری بوده‌اند، سالانه حدود ۰٫۲۵ درصد کمتر بوده است. در واقع، در طول ۴۰ سال، این کشورها حدود ۱۰ درصد از رشد تولید ناخالص داخلی خود را از دست داده‌اند، عددی که می‌تواند بالغ بر میلیاردها دلار باشد. (Keller et al., 2009)

موضوع قابل توجه دیگری که باز هم در بررسی‌های دانشگاهی در مورد سربازی اجباری نمود پیدا کرده، عدم حضور بخش قابل توجهی از نیروی کار جوان در بازار کار، به دلیل وجود قانون نظام وظیفه عمومی است.

بر این اساس، یک پژوهش نشان می‌دهد که اتحادیه‌های کارگری در کشورهای غربی از سربازی اجباری دفاع می‌کنند، چرا که با دور کردن نیروی کار ارزانِ جوانان از بازار، باعث می‌شود عرضه نیروی کار کم شده و تقاضا برای آن بالا برود. به این ترتیب، اتحادیه‌های کارگری توانایی چانه‌زنیِ بالاتری برای افزایش دستمزدها پیدا می‌کنند و دستمزد کارگران تشکل‌یافته افزایش پیدا می‌کند.

در پژوهشی دیگر که این موضوع را از منظر اقتصاد سیاسی مورد بررسی قرار داده، به این موضوع اشاره شده که نظام وظیفه عمومی، در واقع به نظامی‌ها هم کمک می‌کند که با گوشزد کردن خطرِ حضورِ نظامیِ بیرونی، سهم بیشتری از منابع عمومی را در یک اقتصاد به خود اختصاص بدهند.

منبع: تجارت نیوز